Amerikalı alim Enders Wimbush’un bir təsbiti vardır: “Bildiyim qədərincə heç bir güc başqa bir xalqa, hətta [ABŞ’dakı qırmızıdərili tayfalardan biri olan] Navaholara belə bu qədər uğurlu bir yad kimlik sırıya bilməmişdir.” Bu təsbit sərtdir, amma, məncə, dəqiqdir, doğrudur. Niyə?

Başqa bir Amerikalının da Güney Azərbaycanda kimliklə bağlı eyni sərtlikdə fikri vardır: “Həqiqətən, İran Azəriləri [Türkləri] bəlkə də yer üzündə etnik kimliyi haqqında dəqiq təsəvvürü olmayan yeganə Türklərdir.” Məncə, bu fikir də doğrudur. Niyə?

Rəsmi Azərbaycan tarixçiliyinin əsas məqsədlərindən birinin bu coğrafiyada Türklüyün varlığını danmaq, onu mələz, devşirmə bir çoxluğun içində əritmək olduğunu demişdik. Həqiqətən, bu saxta, ziyanlı tarixçilik Biz kimik? sualına cavab vermək bir yana qalsın, millətimizi Türklüyündən yadırğatmaq azdı, Türklüyündən utandırmaq həddinə qədər təsir buraxdı.

Stalin və Sovet rejiminin sırıdığı Azərbaycanlı anlayışını doğrulamaq üçün saçma etnogenez uyduruldu. Xəyali Alban xalqı ilə Atropaten xalqını “zorla Türkləşdirən gəlmə Türklərin” xəlitəsindən yeni etnosun yarandığı elan edildi. Bugünkü şüur səviyyəmiz bu siyasətin xeyli dərəcədə uğurlu olduğunu göstərir.

Təxminən eyni amac və formada Fars şovinizmi İranda Azəri konsepsiyasını uydurdu və zorla şüurlara yeritməyə çalışdı.

Aşağılıq kompleksi yaratmaq üçün tariximizin qürurverici hadisələri təhrif edilərək utanc gətirən hadisə kimi təqdim edildi. Örnək olaraq, Türklərin dünyaca yayılması, cahangirliyi “vəhşi Səlcuqilərin köçü” kimi dəyərləndirildi. Halbuki Türklər öz kültürünü və fiziki varlığını uzaq coğrafiyalara daşıya bilmiş dünyanın 7 etnosundan biridir. İkincisi, orta çağlarda, cahangirlik dönəmində hər bir etnosun yeni vətən tutmaq haqqı vardı. Bu, Farslara da, Erməni və başqa xalqlara da aiddir. Yalnız 1648’dən, beynəlxalq hüququn ilk addımlarından sonra buna müəyyən bir çərçivə qoyuldu.

Başqa bir örnək verək. Elxanlılar dövrü milli tariximizin önəmli, hətta qürurverici dönəmidir. Orta Doğunun siyasi mərkəzi ilk və son dəfə Marağa, sonra Təbriz oldu. Elxanlılar dönəmində Marağa, Təbriz və başqa şəhərlərdə böyük abadlıq işləri aparıldı. Bu dönəmin ən önəmli cəhəti həmin dövrdə kargüzarlıq işinin Uyğur Türkcəsində olmasıdır. Türkcəmizin orta çağlarda rəsmi dil olduğu yeganə dönəmdir. Elxanlıların göy bayrağı sonralar millət-dövlət bayrağımızdakı birinci zolaqda yerini aldı. Azsaylı Moğollarla birlikdə Şərqi Anadolu və Azərbaycan coğrafiyasına 2 milyondan artıq Türkün yerləşməsi haqqında tarixi qaynaqlarda bilgi var. Məhz bu deyilənlərə görə Elxanlılar, tarixçilikdə ən çox təhrif edilmiş dönəmlərdən oldu. Tam da Rus və Sovet tarixşünaslığında hakim olan məlum və məşum “Monqolo-tatarskoe iqo” (Moğol-tatar zülmü) konsepsiyasına uyğun oldu.

Bir başqa yanlış tezis də 19. yüzilin başlarında Azərbaycan xanlarının 3 alternativdən ən optimalını seçdikləri uydurmasıdır. Bunu ədəbiyyata da gətirdilər. Mirzə Cəlilin Anamın Kitabı əsərində də eyni münasibət hakimdir. Osmanlını Rusiya və İranla eyni məsafədə tutmaq yanlışdır. Əvvəla, xanların əksəriyyəti yanlış siyasət yeritdilər. Vəzir Vaqifin də bu yanlışlıqda həssas rolu oldu. İkincisi, yerli xanların Qacar Dövlətindən qopmaq meyli, separatizmi üstündən 200 il keçəndən sonra obyektiv dəyərləndirilməlidir. Üçüncüsü, bizim xanlar daxili muxtariyyətlərini saxlayacaqlarına ümidli idilər. Amma burunlarının ucundakı Tiflis xanının başına gələn oyunlardan xəbərləri yoxdu. Gürcü xanını Rus hakimiyyətinin necə aldatdığını bunlar görmədilər, ya da görmək istəmədilər. Və nəhayət Osmanlı Dövlətinin Azərbaycanı işğal etmək arzusunun olması haqqında uydurma tezis. Azərbaycan xanlarının Osmanlı sultanlarının təəbəsi olmaq arzusuna qarşı Babi-Ali Azərbaycan işlərinə fəal müdaxiləyə təhrik edən çağırışları cavabsız qoydu. Osmanlı bu zaman halsız düşmüş, idari, hərbi, ədli və iqtisadi düzən pozulmuşdu. Sədr-əzəm Koca Ragip Paşa Osmanlı Dövlətini “dırnaqları sökülmüş aslana” bənzətmiş, mümkün qədər Osmanlını yeni savaşlara girməkdən çəkindirmişdi.

1918-20. illər Azərbaycan Demokratik Respublikası (Azərbaycan Xalq Cünhuriyyəti) tarixini necə təhrif etdilər, oxucular yaxşı bilir. Hətta təhrifi də keçdi, hadisəni sadəcə gizlətdilər. Cümhuriyyət sözünü belə çox gördülər, Müsavat hökuməti dövrü yazdılar. Halbuki milli tariximizin ən şərəfli dövrüdür. Demokratik, çoxpartiyalı, plüralist hakimiyyət, ilk dəfə qadınlara səsvermə haqqı tanımaq, ilk dəfə laik/sekulyarist dövlət modeli... Bir sözlə, yoxdan bir dövlət quruldu. Bunu da rəsmi tarixçilik unutmağa məhkum etmişdi.

Bu cür yanlış, yalan tezislərin sırasını uzatmaq da olar və lazımdır. Bu məqamda bir önəmli məsələyə diqqətinizi çəkmək istəyirəm. Bugünkü tarix şüurumuzun naqis olmasının yeganə səbəbi Sovet rejiminin cinayətləri deyildir. Güney Azərbaycan, Quzeydən heç də yaxşı durumda deyildir. Müqayisəli analiz yolu ilə tarixin dərinliyinə enək. Avropada bu proses – millətləşmə sürəci, millət-dövlətlərin yaranması necə getdi?

Reforma dönəmində dövlətin dindən ayrılması, daha dəqiq ifadə ilə, Roma kilsəsinin kontrolundan çıxması yerli milli mədəniyyətlərin yaranmasına təkan verdi. İncil milli dillərə tərcümə edildi, milli təhsil sistemləri quruldu, milli ədəbiyyatlar meydana çıxdı... Roma kilsəsinə tabe olmayan müstəqil Protestant, Kalvinist, Anqlikan, Presbeyerian və başqa kilsələr yarandı. Bir sözlə, Qərbi Avropada millətləşmə sürəci sürət götürdi. İngilis, Niderland (daha doğrusu - Daç), Fransız millətləri ilk meydana girən millətlər oldular. Sonrakı mərhələlərdə başqa millətlər formalaşdılar. Bu dönəm millət-dövlətlərin yaranması ilə seçilir. Millətlərin yaranması sürəcinin bir neçə əsr davam etməsi faktını da vurğulamaq gərəkdir. Millət və milliyətçilik məsələləri üzrə məşhur araşdırmaçı Karl Deutsch’ın “İngilis və Fransız olmaq bir neçə əsr zaman aldı” fikri məsələnin mahiyyətini ortaya qoyur.

Az öncə 16. yüzildə Müsəlman Şərqində Avropadan fərqli olaraq ictimai həyatın kəskin mühafizəkarlaşması baş verdi dedik. Bəs məzhəb bölünməsi indiki İran coğrafiyasında etnik münasibətlərə necə təsir etdi?

Bu, milli tariximizin dönüm nöqtəsidir. İndiki Türkiyənin doğu və güney-doğusunda məskun olan böyük Türk boyları (Şamlı, Əfşar, Zülqədər, Bayat, Ustaclı, Təkəli, Qacar, Qaramanlı və s.) mərkəzləşmə xətti yeridən Osmanlı hakimiyyətinə vergi və əsgər vermək, oturaq həyata keçmək istəmədilər. Səfəvi Ocağını İstanbuldan gələn təhlükədən qurtulmaq üçün bir vasitə saydılar. Uzun Həsənin nəvəsi 12 yaşlı İsmayıl, birləşdirici fiqur olaraq siyasi prosesin mərkəzinə gətirildi. Ağqoyunlu Dövlətinin siyasi böhran vəziyyətində olması bu istəyin gerçəkləşməsi üçün uyğun ortam yaratdı.

Ayrıntılarına varmadan 1501’də Şiəliyin yeganə rəsmi məzhəb elan edilməsinin nəticələrini özətləyək. İdeoloji-siyasi baxımdan Sünnü Türk dünyasından qopma; Azərbaycan Türklüyünün sonrakı taleyinə dərin təsirlər buraxdı. Əslində Farsların Türk okeanında əriməsinə Şiəlik mane oldu (Vladimir Minorski). Şiəlik, Fars və Türk ünsürünü yaxınlaşdırdı, bu Şiə tandemi İran coğrafiyasındakı dövlətlərin varlıq səbəbini təşkil etdi. Etnik konsolidasiya prosesi Şiəliyə kökləndi, daha doğrusu, etnik şüurun ortaya çıxmasına Şiəlik mane oldu. Türklərdə millətləşmə sürəci ləngidi. Nadir Şah Əfşarın məzhəb bölünmüşlüyünün siyasi təsirini aradan qaldırmaq təşəbbüsü də nəticəsiz qaldı.

Beləcə, Azərbaycanın quzeyini Rusiya işğal edəndə burası hələ orta çağlar dönəmini yaşamaqda idi. Rusiya bir yana qalsın, qonşu Gürcülər, özəlliklə Ermənilər millətləşmə istiqamətində bəlli bir məsafə qət etmişdilər. Rus hakimiyyəti bu Xristian xalqların millət olaraq gəlişmələrinə yardım etdi. Zira onların qaçmağa yerlərinin olmadığını düşünürdülər.

Sonrakı millətləşmə dönəmində məzhəb bölünməsi və Şiəliyin siyasiləşdirilməsi məsələsinə fikir böyüklərimiz sərt tənqidi münasibətlərini bildirdilər. Əhməd Ağaoğluya görə, Şiəliyin zorla yeganə məzhəb qəbul edilməsi “Şərq və bilxassə Türk tarixi üzərinə dərin və fəlakətli təsirlər icra etdi.” Məmməd Əmin Rəsulzadə İranda Türklərin farslaşmasında iki amildən birinin Şiəlik olduğunu bildirdi. Seyid Əzim Şirvaninin məzhəb fanatizmi haqqında şeirləri məşhurdur. Milli şair Sabir məzhəb bölünməsi və Səfəvi-Osmanlı savaşlarını lənətlədi. Böyük alim Zeki Velidi Togan Səfəvilər dövrünü “Azərbaycanda Türk topluluğu üçün fəlakət” saymışdır.

19. yüzilin ikinci yarısında ümmətçilikdən milliyətçiliyə keçid sürəci ləng getsə də hər halda ağır-ağır irəlilədi. Həsən Bəy Zərdabi ilə başlanan milli kimlik axtarışları milli intibah dönəmində (1905-20) sıçrayışlı inkişafa çevrildi. Həyat’dan Azərbaycan qəzetinədək milli mətbuat Biz kimik? sualına cavab aramaqda idi. 1905’də üçlü düstur kimi tanıdığımız milli doktrin formulə edildi.

Ancaq ikinci işğal (1920) faciəsi yaşandı. Sürəcin tamamlanması üçün vaxt çatmadı. Milli şüur zəif, oturuşmamış qaldı. 1920’dən sonrakı uzun Sovet dönəmində millət quruculuğu prosesi Sovetlərin istəyinə və maraqlarına uyğun şəkildə getdi. Nəticədə bu gün bərbad milli kimliklə üz-üzəyik.

Bu arada milli kimlik anlayışının yalnız etnik mənsubiyyət məsələsindən ibarət olmadığını xüsusi vurğulamalıyıq. Onun 10-12 komponenti/biləşəni ən önəmliləri sayılır. Bura ortaq etnik/milli ad, milli tarixçilik, milli və modern təhsil sistemi, ortaq ədəbi dil, şəxs, soyad, yer və s. adlar məsələsi, milli simvollar, milli günlər, millət qurucuları (qurucu babalar), tarixi qəhrəmanlar, milli mədəniyyət məsələləri daxildir.

34 illik bağımsızlıq dönəmini necə dəyərləndirmək gərəkdir? 1995’də yenidən “Azərbaycan xalqı” və “Azərbaycan dili” anlayışlarının konstitusiyaya gətirilməsi, Sovet dönəminə geriyə dönmək idi. Kaşki hakimiyyət milli kimlik məsələlərinə heç müdaxilə etməyəydi, onun Stalin-Sovet çərçivəsindən kənara çıxmasına mane olmayaydı. Bu işin başında indi gözdən düşmüş məlum Ramiz Mehdiyev dururdu.

Bununla belə millətləşmə sürəci asta-asta irəliləməkdə, Sovet dönəminin şüurlara hopmuş zir-zibilindən təmizlənməkdədir.

Bağımsızlıq dönəmində milli fikirdə müzakirə və mübahisə mövzu olaraq qalan Milliliklə modernlik bir-biri ilə necə uyğunlaşır? polemikasıdır. Zamanında bizim fikir böyüklərimiz milliyyətçiliyin qurucu mahiyyəti haqqında çox yazmış, Türk milliyyyətçisi olmaları ilə qürur duymuşlar. Məsələn, Əhməd Ağaoğlu 1909’da Tərəqqi qəzetində bildirirdi ki, “hər fərdin ömründə olduğu kibi bir millətin ömründə də dövrələri var. Bu dövrələri keçmək məcburi bir əməldir.” Daha sonra müəllif Avropa ölkələrindən öyrənməyin vacib olduğunu deyir, Avropa tarixində milliyətçiliyin oynadığı müsbət quruculuq rolundan bəhs edir və göstərir ki: “... cümlə millətlərin ən parlaq mərhələləri həman “millətçilik” deyilən dövrələridir! Əlan ümum dünyanı heyrətdə qoyan, ümum dünyaya hökmfərma olan, o müşəşə [parlaq], o müqtədir, öz ülum, sənayesi ilə ouce-əlayə [yüksəklərə] çatmış Fransanı, İngiltərəni, Almaniyanı, İtaliyanı bu əzəmətə, bu həşəmətə çıxaran həman millətçilik, həman nasyonalizm dövrəsi oldu!” Ya da yenə böyük Sabirdən bir məşhur alıntını verək:

İntelligentik, bu ki böhtan deyil,

Türki danışmaq bizə şayan deyil,

Türk dili qabili-irfan deyil,

Biz buna qail olan insanlarıq

Ay bərəkəllah, nə gözəl canlarıq!

Türk qəzeti versə də əqlə ziya

Mən onu almam əlimə mütləqa

Çünki müsəlmanca qonuşmaq bana

Eybdir. Öz eybimizi anlarıq!

Ay bərəkallah, nə gözəl canlarıq.

Hazırda Çağdaş olmaq üçün mütləq kosmopolit olmağa gərək yoxdur fikrinə qarşı çıxan adamların sayı dəfələrlə azalıb. Halbuki 1990’larda kosmopolitizmi aqressiv şəkildə müdafiə edən fikir sahibləri meydan sulamaqda idilər. Bu meylin yaranmasını, milli dövlətin yanında sağlam millətin durması gərəkdir nəzəri imperativı ilə izah etmək olar.

Tarixi təcrübədən çıxan strateji ibrət dərsi: Quzeydə demokratik idarəçiliyə fərd olaraq deyil, millət olaraq çata bilərik. Sağlam millətin ilkin şərti isə milli kimlik kompleks məsələlərin həllidir. Güneydə də milli kimliyimizə düzən gətirməyincə milli hərəkat müvəffəq ola bilməz.

***

"İranı biz qurtardıq, əvəzində niyə ondan pislik gördük?"

Indıkı Iran coğrafiyasında Türklərlə Farslar yüzillərlə, minillərlə birlikdə yaşadılar. Çox zaman da bir dövlətin tərkibində oldular. Bu birgəyaşayışın ibrət dərsləri nələrdən ibarətdir? Həmin tarixi təcrübənin bu gün üçün önəmi nədir?

Nifrət hissi ilə doğru analiz yapmaq olmaz, siyasət yeritmək heç olmaz. Soyuqqanlı olmaq bir məcburiyyətdir. Politoloji analizdən də uzaq durmağa çalışacağıq. Mövzumuz tarix, tarixin ibrət dərsləridir. Biz İran coğrafiyasında Fars-Türk münasibətlərinin politoloji analizinə girməyəcəyik.

İranın daim körüklədiyi İranın ən qədim, ya da daha qədim milləti hansıdır? mübahisəsi mənasızdır. Ən qədim, ya avtoxton dedikləri bu məsələ əslində elmi-akademık mövzudur, amma onu bayağılaşdırır, aşırı dərəcədə siyasiləşdirirlər. Qədim və orta əsrlərdə əhali sayımının olmadığı, bu geniş coğrafiya daim çox-etnoslu ərazi olduğu, buraların ta Sakalar/İskitlər zamanından Türklüyə yabançı olmadığıı gerçəyi mübahisə doğurmur. Eyni zamanda indiki İran coğrafiyasında Türklərin siyasi hakimiyyətinin Səlcuqlular dönəmindən 1925’ə qədər sürüb gəldiyi gerçəyi də ortadadır. Fars ideoloqları Türklər burada nə zaman yerləşdilər? sualını daim gündəmdə saxlayırlar. Siz bu torpaqlara gəlməsiniz fikrini yeridərək, Türklərdə aşağılıq kompleksi yaratmağa çalışırlar. Bu, siyasi deyil, akademik sual ola bilər dedik. Onun siyasiləşdirilməsi və ideoloji vasitə kimi istifadəsinə yol vermək doğru deyildir. Çünki İranın ən qədim əhalisi məsələsi məhz elmi araşdırmaların mövzusudur. İndiki İranın ən qədim əhalisi Farslardır demək tarix elminin t’sinə ziddir. Çünki Farslar buraya köç etməzdən öncə burada zəngin Elam dövləti və mədəniyyəti vardı. Elamlardan öncə də bu coğrafiyada fərqli əhali məskunlaşmışdı. Ən qədim sakin mövzusundan daha önəmlisi hakimiyyətin etnik mahiyyəti və ona münasibətdir.

Fars ünsürü Türk dövlətləri və Türklərə münasibətdə əsrlərlə rasional (məkirli də deyə bilərik) bir siyasət izlədi. Onun ana xətlərini qısaca belə özətləyək. 1000 il ali siyasi hakimiyyətin Türklərin ixtiyarında olduğu bir durumda özlərini qorudular, siyasi hakimiyyətə özlərini əzdirmədilər; uyğun zamanı gözlədilər; Ərəb hakimiyyəti altında olduğu kimi Türk hakimiyyəti altında da varlıqlarını qorumaq üçün dəyərlərini – ilk öncə dilini qorudular, hətta onu yazı dili etdilər; ədəbiyyatlarını inkişaf etdirdilər; təhsil sistemini kontrolu altında tutdular; məzhəb ayrılığını daima siyasiləşdirməyə çalışdılar. Fars fikir adamlarına görə siyasi hakimiyyətin kimin əlində olması önəmli deyil. Səlçuklular dönəmində, İran (Fars) müqavimət hərəkatı fərqli bir taktikaya - əsasən siyasi terrora (İsmaililər hərəkatı) başladı. Bu təşəbbüs də uğursuz olduğundan – Əlamutu Hülakünün dağıtmasından sonra – Fars ünsürü, varlığını kültürü ilə qorumağa qərar verdi və etnik enerji daha çox kültürün yayılmasına və gəlişməsinə yönəldi. Çox sonralar Batılı araşdırmaçılar, bunu mövcud şərtlərdə ən uyğun davranış tərzi olarak gördülər. S. Enders Wimbush, Fars dövlətçilik ideologiyasının üç prinsipə dayandığını yazır. Birinci prinsipə görə, hakim xanədanın etnik kökü önəmli deyildir. Başqa iki prinsipə uyulması yetərlidir. “İkinci prinsipə görə, dövlət kültürünün, bir tək ədəbiyyat və idarə dilinin olması şərtdir.” Üçüncüsü – dövlət dininin olmasıdır.

Elə buradaca Böyük Səlçuqlu Dövlətindən başlayaraq Türk xanədanlarının/dövlətlərinin niyə Fars kültürünün hamisinə çevrilmələri məsələsini izah etməyə çalışaq.

Səlçuqlular, təhsildə Fars dili ilə yanaşı sarayda Fars ədəbiyyatını da inadla himayə etdilər. Ömər Xəyyamın (1040-1123) Sultan Melikşahın gözdəsi, Ənvərinin Sultan Səncərin baş şairi və baş tacı halına gəlməsi, Səlçuklular və Atabəylər dönəmində yetişməsi, bunun simvolik ifadəsi olaraq qəbul edilə bilər. Ərəb kültür ənənəsinin zəyifləməsinə paralel olan bu sürəc, Fars kültürünün hakim kültürə, ən azından aristokratiyanın kültürünə çevrilməsi ilə nəticələndi. Türklər, Fars dili və ədəbiyyatının tayı-bərabəri görünməmiş gəlişməsində birbaşa rol oynadılar. Azərbaycan sakinləri Əbülüla Gəncəvi, Məhsəti, Fələki, Xaqani, Nizami və başqaları, klassik Fars ədəbiyyatının yaranması və gəlişməsində iştirak etdilər. Siyasi hakimiyyətin Türklərə keçməsinin, Türk kültürü yerinə məhz Fars kültürünün gəlişməsi ilə nəticələnməsi, Azərbaycanın sonrakı həyatında da dərin izlər buraxmış bir faktdır. Bu faktın uyğun səbəblərinin tapılması, Azərbaycanda 11 və 12. yüzillərdə ve sonrakı dönəmlərdə millət və dövlət yaradıcılığı sürəcinin araşdırılması üçün önəmlidir.

Çağdaş İran coğrafiyasındakı Türk dövlətlərində Fars dilinə və ədəbiyyatına, Fars məmurları və kargüzarlıq dilinə verilən önəm Əhməd Ağaoğlunun da diqqətini çəkmişdir. Ağaoğlu, “İranı min sənələrdən bəri idarə edən, ona bəzən cahanşümul bir qiymət verdirən” ünsürün Türklər olduğunu bildirir, amma bu dövlətlərin milliləşməməsi (Türkləşməməsi), qəbilə konfederasiyası şəklində qalması, onların “hökmran ünsürlərin mənəvi və pozucu hərəkətlərinə məruz qalmasını” göstərdikdən sonra əsas səbəbi yenə Fars dilinə münasibətdə görür: “Hər Türk dövləti qurularkən əvvəldə biz onu öz dilinə sarılmış və öz adət-ənənələrinə bağlı qalmış görürük və bu böylə davam etdikcə, dövləti qüvvətli və rövnəqli görürük... Fəqət bir müddət keçir, hər yerdə Türk rəhbərlərini başqa lisanlara, başqa adətlərə qapılmış buluruq.” Bu, Ağaoğluna görə, Türk dövlətlərinin çürüməsi və yıxılmasında ümumi səbəb rolu oynamışdır.

Məmməd Əmin Rəsulzadə də, Türk tarixinin ən həssas və ziddiyyətli məsələsi olan indiki İran coğrafiyasında böyük imperatorluqlar qurmuş Türk xanədanlarının nədən Farscanı dövlət dili etdikləri, Fars ədəbiyyatını qoruduqları mövzusuna açıqlıq gətirmişdir. Nəzəri ümumiləşdirmələr baxımından Azərbaycan Şairi Nizami əsərinin ən diqqətçəkən Türk hakimiyyəti altında Fars ədəbiyyatı bölümündə müəllif, problemi belə formulə edir: "Nədən min ildən bəri İslam Doğusunun hökumət sürən sülalələri, çox az və önəmsiz istisnalarla, həmən Türklərdən [ibarət] olmuş ikən, klassik İslami Türk ədəbiyyatının doğuşu, Fars ədəbiyyatının qalxınmasından 3-4 yüzil sonraya qalmışdır?" Sonra bu problemi daha açıq şəkildə ortaya qoyur: "Bağdad xəlifələrini dini bir simvol halına gətirərək siyasi iktidarı əllərinə alan Türk sultanlarının, idarədə Ərəbcədən başqa bir dil qullandırmaları anlaşıla bilən bir hadisədir; fəqət bu dil, nədən Türkcə deyil də Farsca olur?" Rəsulzadə bu həssas məsələnin bir neçə səbəbinin olduğunu göstərir:

1. "Asiya çöllərinin dərinliklərindən axıb gələn və Yaxın Doğuda səltənətlər quran Türklər göçəbə idilər. Göçəbələrin qonduqları məmləkətlərdə, yerəl mədəniyyətlərə uymaları isə olağan [adi] bir şeydir.” Rəsulzadənin Türklər göçəbə [köçəri] idilər klişe iddiasının durumu tam əks etdirmədiyini göstərməyimiz gərəkdir. Çünki Türklər (Səlçuqlular daxil), bu dönəm klassik köçəri (nomad) durumunu çoxdan aşmış; heyvandarlıqla məşğul olanlar qonar-köçər həyat tərzinə keçmiş; xeyli hissəsi isə oturaq şəhər əhalisini təmsil etməkdə idi. Bundan əlavə Böyük Səlçuqlu Dövlətini quranlar bu köçərilər deyil, Türküstan və başqa coğrafiyalarda neçə əsrlik dövlət və mədəniyyət ənənəsi olan qövmün bir parçası idi. Səlçuqlu yayılmasının ilk dönəmlərində buraya yerləşənlər, əksəriyyət etibarı ilə əskərlər və dövləti təmsil edən digər ünsürlər idi. Oğuzların və Qıpçaqların bu coğrafiyadakı şəhərlərin əhalisi içində əksəriyyət qazanması təbii ki zaman aldı.

2. "İran təsiri, Farscanı dinin və Quranın dili olan Ərəb dilinin yerinə qoyacaq qədər irəliləmək imkanını bulamamışdı. Siyasi baxımdan Ərəb mərkəziyətçiliyi ilə mücadilə və rəqabət halında olan Türk sultanları isə, çox təbii olaraq, güvəndikləri yerli ayan [aristokrat] zümrəsinin yaşadığı və yaşatdığı şəhərli ‘Əcəm’ adətləri ilə bərabər, qullandıqları ədəbi dili [Farscanı] də həm özləri qəbul edir həm də onun yayılmasında amil olurlar.” Başqa sözlə, Səlçuqlular, Ərəb təsirini zəiflətmək üçün Fars ünsüründən istifadə etməyi uyğun gördülər.

3. Rəsulzadəyə görə, Fars dilinin bürokratiya, ədəbiyyat dilinə çevrilməsi ağilalmaz bir hadisə deyildir. O, 18. yüzil Avropasını örnək göstərərək fikrini davam etdirir: “… bu yüzildə Fransız olmayan Avropalı yazarlar da əsərlərini Fransızca yazmışdılar. Gənəlliklə bu dil, o çağlarda, Avropanın böyük bir bölgəsi üçün gənəl idarə, bilgi və ədəbiyyat dili olmuşdur." Burada, 16 və 17. yüzilə qədər Latın dilinin Avropada ortaq elm və ədəbiyyat dili funksiyasını yerinə yetirməsi tarixi faktını da əlavə edə bilərik.

4. Şəhər həyatında "İranın [Farsların] əski kültür gələnəklərinin təsirini daşıdığını" göstərir. Yeni hakimiyyət bu şəhərləri idarə etmək üçün "yerli aydınların bilgi və təcrübələrinə möhtacdı."

Səlçuqluların rəsmi dil siyasətinin digər bir diqqətçəkən tərəfinə də toxunaq. Fars irqçilərinin iddialarının əksinə, Səlçuqluların Türkcəyi yerli xalqa sırımadıqları, zorla Türkləşmə siyasəti yeritmədikləri bir gerçəkdir. Bu bir yana, indiki Farsların danışdıqları dilin (Dəri/Farsi) Fars bölgələrində yayılması, məhz Səlçuqlu dönəminin və Səlçuqlu hökümdarlarının fəaliyyətlərinin sonucudur. Bu dönəmdə xalq əsasən Pəhləvi dilindən istifadə etməkdə idi. Səlçuqlular yeni Dəri (dərbar “saray” sözündən) dilini indiki Əfqanıstan və Tacikistandan gətirdilər. Dəri/Farsi dili, məhdud sayda savadlı insanın sarayda və idari yazışmalarda istifadə etdiyi dilə çevrildi. Onların mədrəsələrdə öyrəndiyi bu dil, daha sonraları kütlələr arasında geniş yayıldı.

Türk siyasi aristokrasiyası ilə xalqın əsas kütləsi arasında ortaya çıxan fərqlər, daha sonra özünü göstərən problemlərin əsasını qoydu. Zeki Velidi Toganın, Sultan Məlikşahın tarixi roluna aid dedikləri diqqətə layiqdir: “Səlçuqluların ən böyük sultanı və İslamın ən qüdrətli şəxsiyyətlərindən olan Məlikşah, eyni Hindistandakı Timurilərin ən böyüyü olan Əkbərşah kimi, Türk dövlət ənənələrinin ən mühüm cəhətlərinə vida etmiş və bununla ahfadının [sonrakı nəsillərin] yabançı bir millət arasında təməssül etməsi [əriməsi] xüsusunu mübrem [qaçınılmaz] bir hala gətirmiş bir zattı.” Melikşahın oğlu Səncər, atasının siyasətini davam etdirərək sarayı və dövlət qurumlarını Farslarla doldurdu, Fars dili və ədəbiyyatının yayılması üçün xüsusi mühit yaratdı. Zeki Velidi, Fars məmur və vergi toplayanların hərəkətlərindən qəzəblənən Oğuzların, Sultan Səncəri girov götürərək həpsdə saxlamasını “gerçək Türkçü davranışlardan biri” olarak dəyərləndirmişdir.

Böyük Səlçuqlu Dövləti dönəmlərində Türk-Fars münasibətləri mövzusunu yekunlaşdırarkən önəmli bir təsbitin altını cıza bilərik. İndiki İran coğrafiyasındakı dövlətlərdə etnik münasibətlər sahəsində bəlli bir əmək bölgüsü mövcud idi. Ali siyasi hakimiyyət, idarəçilərin yuxarı təbəqəsi, hərbi güc Türklərin əlində idi. Farslar bürokratiyanın orta və aşağı təbəqəsini təşkil edir, təbliğat (ədəbiyyat daxil), vergi işləri, sənətkarlıq, din və təhsil sahələrində onların çəkisi yüksək idi. Ərəblərin əsas məşğuliyyət sahəsi din və təhsil sahələri idi. 1000 illik Türk dövlətləri (xanədanları) dönəmindəki bu etnik harmoniya 1925’ə qədər davam etdi.

Fars irqçiləri Türk xanədanlarının varlığını həzm edə bilmədiklərindən onların İrana fəlakətlər gətirdiyini iddia edirlər. İnsafsız bir yanaşmanı görürük. Əslində Türk xanədanlarını qınamaq lazımsa, onu varisləri - Türklər edə bilər.

Yuxarıda deyildiyi kimi, Avropada dünyəviliyin artdığı 16. yüzildə Müsəlman Şərqində əksinə proses getdi. Burada mühafizəkarlıq artmağa başladı. Sünni-Şiə ayrılığı Müsəlman dünyasını ikiyə böldü. Bu ayrışma və bölgüdən ən karlı çıxan Fars ünsürü oldu. Əvvəl Sünni Ərəb hakimiyyətindən, daha sonra Sünni Türk hakimiyyətindən qorunmaq, Şünni dünyasında əriməmək üçün Farslar Şiəliyə sarıldılar. Məzhəbin fərdin özəl görüşlərindən çıxarılıb ictimailəşməsi və siyasiləşməsi üçün Fars şüubiliyi əlində olan bütün imkanlardan istiadə etdi. Şiəçilik İran/Fars milliyətçiliyinin önəmli toparlayıcı ünsürü oldu. Məhz bu özəlliyinə görə İran rəsmi tarixçiliyində Şiəliyin yeganə leqal məzhəbə çevrildiyi Səfəvilər dönəmi təqdir edilmiş, İran dövlətçiliyinin əsaslarından biri olaraq əzizlənmişdir.

Bir az öncə də deyildiyi kimi, millətləşmə dönəminin ta başlarından milli fikir sahiblərimiz məzhəb ayrılıqlarını pisləmiş, Müsəlman ümmətinin və millətin bütövlüyü üçün məzhəb düşmənçiliyinin mənasız olduğu fikrini yaymışlar. Tam tərsinə, Fars milliyətçiliyi Şiəliyi İranın bütövlüyünün varlıq səbəbi saymış, onu daim siyasiləşdirməyə çalışmışdır. İran anayasalarında Şiəliyin yeganə məşru məzhəb olaraq təsbiti bu baxımdan diqqət çəkən önəmli faktdır.

Bir daha təkrar edək: Sünnü Türk dünyasından ideoloji-siyasi baxımdan qopma Azərbaycan Türklüyünün sonrakı taleyinə dərin təsirlər buraxdı. Əslində Farsların Türk okeanında əriməsinə Şiəlik mane oldu (Vladimir Minorski).

Farslar arasında millətləşmə sürəci digərlərinə nisbətən daha tez başladı. Artıq 19. əsrdə pan-İranizmin görkəmli əsərləri meydana çıxdı. Bizim modernist fikir adamı Mirzə Fətəli Axundovun Kəmalüddönlə Məktubları pan-İranizmin yaranması və Qacar İranında Türkofobiyanın yayılması üçün təkanverici rollardan birini oynadı. Kirmani və diğərləri ondan çox faydalandılar.

Təhlilimizin obyektiv olması üçün bir neçə məqama diqqət yetirməmiz, bəzi acı gerçəkləri etiraf etməmiz gərəkdir. Diqqət kəsiləcək məqamlardan birisi milli hərəkatın Farslarda sürətli inkişafı dönəmində (19. yüzildə), Türklərin qəflətdə olması idi. A. Medvedev adlı bir Rusiyalı araşdırmaçı 19. yüzilin sonlarında Qacar İranında etnik-milli durum haqqında diqqətçəkən müşahidələrə malikdlr. Medvedev, Ariyalılarla Türk-Tatarların ‘bir-birinə nifrət etməsi’ haqqında fikir irəli sürür. İranın bu iki əsas etnik vahidi arasında hakimiyyət uğrunda etnik əsasda mübarizənin getdiyi haqqında müəllifin fikrini qəbul etmək olar. Xüsusən müəllifin ‘əlverişli şəraitə baxmayaraq, Türk-Tatarlar adətən hakimiyyətin idarəsindən uzaqlaşdırılırlar və özləri də bilmədən yerlərini Farslara verirlər’ fikri diqqət tələb edir və bu fikir sonrakı siyasi proseslərdə özünü doğrultdu.

Avropa da anti-Türk xislətindən dolayı bu meyli dəstəklədi. Hətta bəzi məsələlərdə (Oxfordun tarix tezisləri) Fars milliyətçiliyinin gəlişməsinə yardım etdilər. Pan-İranizm – İran xalqlarının birliyi formasında meydana girən cərəyan 20. əsrin başlarından açıq Fars irqçıliyi xarakteri aldı, əsrin əvvəllərindən isə Türklüyün İran üçün fədakarlığı, özü üçün isə qəfləti artdı.

Fars irqçiliyi 20. yüzilin başlarından İran sərhədlərindən quzeydə və batıda artan Türkçülük hərəkatını bu ölkənin gələcəyi üçün həssas təhdid saydı. 1920’də Sovet qoşunlarının Sovet Azərbaycanı adına İranın quzeyini işğal etməsi (Gilan Sovet Respublikası avantürası və s.) bu ölkənin gələcəyi ilə bağlı qayğını bir az da artırdı. Kəsrəviçiliyin meydana çıxmasının səbəbləri sırasına bu tarixi faktı da əlavə etmək olar. İranın bütünlüyü nəzəriyyəsini əsaslandırmaq üçün hər şeydən öncə, Azərbaycanın Türk əhalisinin varlığı məsələsinə spesifik bir yanaşma gərəkməkdə idi. Bütün Azərbaycan əhalisinin əksəriyyətini devşirmə, dönək elan edən bu nəzəriyyənin məqsədinin bir daha İrandakı Türklük daxilində milli şüurun yaranmasının qarşısını almaq olduğunu göstərməliyik.

Seyyid Əhməd Kəsrəvinin Azəri ya Azərbayqanın Qədim Dili adlı əsəri ziddiyyətli fikirlər, şübhəli, yarımçıq, əsaslandırılmamış tezislərlə doludur. Çap edildiyi təxminən 100 il boyunca kiçik həcimli (80 səhifə) bu kitabcıq haqqında saysız tənqidi, həm də təqdir mətinləri yazılmışdır. Pan-İranistlərin həmişə müraciət etdiyi bu əsərin ana fikri budur: Arilər, on ay qış, iki ay yay olan quzeydəki tarixi vətənlərindən üç ya dörd min il öncə güneyə doğru irəliləyərək buradakı fərqli yerliləri məğlub etdi. Türklərin, Əşkanilər [Partlar, Parfiya] dönəmində böyük kütlələr halında İran sərhədinə dayanaraq dövlət qurduğu bilinir. Sasanilər və Ərəblər Türklərin qarşısını kəsə bildilər. Sasani padşahları savaşlarda daha kiçik Türk qruplarını ələ keçirərək ölkəyə yerləşdirdi; onlar da az olduğundan əriyib getdi. Hicri 6. yüzilə qədər (m.s. 13. yüzil) buranın nüfusu Azəri dilində danışırdı. Selçuqlular böyük kütlələrlə buranı işgal etdi, qulaqlar tədricən Türk dilinə alışdı. Moğol istilasından sonra Türklər, hər keçən gün daha cürətli və qüdrətli və yerlilərdən üstün oldular vs.

Kəsrəvinin davamçıları bu tezisləri genişləndirdilər, daha doğrusu daha da siyasiləşdirdilər. Bu davamçılar, Moğollar ve Səlçuqluların Azəri dilində danışan əhalinin dilini zorla dəyişdirdiklərini, bu səbəbdən tarixi ədaləti bərpa etmək üçün bu gün özlərini səhvən “Türk sayanlar”ın keçmiş soykökünə geri dönməsi gərəkdiyini iddia etməyə başladılar. Beləliklə, hər bir Türk, onların yazdıqlarına görə, ən azından keçmişindən şüphəli qalmalı, özünü bir devşirmə olaraq görməli, başqa sözlə, özünə yeni əcdad axtarmalı idi.

Gələk İrandakı bu irqçi gəlişmələrə Türklərin müqaviməti məsələsinə. Öncə İranda Türk milli hərəkatının zaman-zaman yanlış yolla getdiyi gerçəyini itiraf edib, onunla üzləşməsək doğru yolu tapa bilməyəcəyik. Bu iddialı tezisin sübutu üçün keçmişimizi soyuqqanlı şəkildə analiz etməyə çalışaq. 1. Məşrutə hərəkatında Azərbaycanın və Türklüyün iştirakı tam da sonunu düşünən qəhrəman olmaz irrasionallığıdır. 2. Xiyabani hərəkatı (daha doğru ifadə - 1920. il Təbriz üsyanı) dediyimiz dönəmdə İran-İngilis müqaviləsinin ləğvi üçün, İran üçün fədakarlıq edildi. 3. Şəriətmədari hərəkatı dediyimiz (Müsəlman Xalqının hərəkatı) zaman əsas diqqət vilayəti-fəqih institutunun rəsmiləşməməsinə yönəldi. Yəni birinci yerdə milli problemlər deyil, ümum-İran problemləri durdu. Əlbəttə, ümum-İran məsələlərindən özünü təcrid etmək doğru deyildir. Amma onu birinci sıraya çəkmək də qəflətdir.

Milli hərəkatın yanlışlarından biri də milli dili uzun zaman hərəkatın hədəfinə çevirməməsidir. Türkcə; Məşrutə hərəkatı, 1920 Təbriz üsyanı zamanı, 1979/80’lərdə milli hərəkatın proqramında yer almadı. 1945-46’da ana dili Milli Hökumətin proqramında özəl yer aldı, amma Sovetlərin təzyiqi ilə ona Türk dili deməkdən çəkindilər. Milli dilə biganəlik yanlışlığı bu gün də davam edir. Bəzi siyasətçilər dil məsələsinin həlli bizim dərdimizə dərman ola bilməz deyirlər. Halbuki bu məsələnin həlli diğər məsələləri də arxasınca çəkib aparır.

Fars hegemoniyasının qarşısında duran əsas hədəf milli kimliyi şəkillənməmiş Türklük idi. Onu Farslar içində əritmək istədilər. Qismən məqsədlərinə çatdılar. Tam manqurdlaşdırıb, biz də elə Farsıq dedizdirə bilməsələr belə, əksər Türklərdə milli dəyərlərinə şübhə və biganəlik yarada bildilər. Əlbəttə, son illərin fenomeni olan yeni milli fəallar təbəqəsinin yaranması önəmli bir gəlişmənin əlamətidir. Türklər millli kimliklərini qorumaq üçün son dönəmdə aşağıdakı fikirləri irəli sürdülər (şüarlarda öz əksini tapıb). 1. Haray haray, mən Türkəm! 2. Azərbaycan İran deyil! Burada dünyəviliklə bağlı, Şiə tandeminə qarşı bir şüarın olması çox məntiqli olardı. Bu mənada Nə sağçıyam, nə solçu, millətçiyəm, millətçi!’yə bənzər bir şüar/fikir çox diqqət çəkmişdi.

Başqa bir etiraf da Fars mədəniyyətinin, siyasi-dövlət şüurunun, tarix şüurunun Türklərlə müqayisədə qat-qat üstün olmasıdır. Bu etirafı xüsusən bütöv İrançıların - İranı Türk dövlətinə çevirmək xəyalı daşıyanların gözardı etməmələri lazımdır.

Sabirin Fəxriyyəsi milli tariximizi və faciələrimizi özətləyən möhtəşəm abidədir. Şəhriyarın Azərbaycan şeiri də Güney üçün eyni dəyərə malikdir. Xüsusən bu misralar gerçəkçidir, ədalətlidir, düşündürücüdür:

Bütün dünya bilir sənin qüdrətinlə, dövlətinlə

Abad olub, azad olub, mülki-İran, Azərbaycan!

Qurtarmaqçün zalimlərin əlindən Rey şümşadını [yəni İranı]

Öz şümşadın başdan-başa olub al qan, Azərbaycan!

İgidlərin İran üçün şəhid olub, əvəzində

Dərd almısan, qəm almısan sən İrandan, Azərbaycan!

Çoxmillətli İranda son prezident seçkiləri (2024) milli məsələlərin ölkənin siyasi gündəmində artıq geridönməz şəkildə yer aldığını göstərdi. Fars irqçiliyi (siyasi müxalifət daxil), həm də bu səbəbdən seçkilərin nəticəsini həzm edə bilmir. İzah edək. Seçkilər etnik əsasda keçdi. Bu, Şiə tandeminə vurulan həssas zərbə oldu (ölümcül zərbə deyil, əlbəttə). İran müxalifəti Yox, seçkilər reformistlərlə mühafizəkarlar arasında oldu iddiasında bulunur. Onda məntiqli suallar ortaya çıxır. Nədən Türk kimliyi ilə seçkilərə qatılan Dr. Pezeşkian aldığı səslərin çoxunu qeyri-Fars ostanlarından topladı? Xatəmi, Ruhani kimi reformist liderlərin vətənində Pezeşkiana səs verənlər nədən az oldu?

Bizcə, tarixin acı təcrübəsindən aşağıdakı dərsi çıxartmağa məcburuq. Əsrlər boyu Farslarla eyni coğrafiya paylaşıldı, indi də paylaşılır. Amma eyni sərhədi paylaşmaq məcburiyyəti yoxdur. İran dövlətinin son 100 illik anti-Türk siyasəti millətlərarası münasibətlərə də neqativ təsirini buraxdı. Türk-Fars münasibətlərində soyuqluq, hətta düşmənçilik halları yayıldı. İran dövlətçiliyinin əsasını təşkil edən bu Şiə tandeminin pozulması İrandakı Türklüyün gələcəyinə yol aça bilər.

Nəsib. L. Nəsibli

professor

Soydas.az